Ολυμπιακός και καλές τέχνες

Σήμερα είπα να σας κουφάνω λίγο, με κάτι διαφορετικό. Θα μιλήσουμε για τη σχέση Ολυμπιακού και Τέχνης. Άλλωστε ο Απρίλης είναι ο μήνας, μέσα στον οποίο γιορτάζεται η παγκόσμια ημέρα τέχνης. Είναι η 15η Απριλίου, ημερομηνία γέννησης του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Και μόνο από τον λόγο αυτό γίνεται φανερό ότι την πρωτοκαθεδρία ανάμεσα στις διάφορες μορφές τέχνης διεκδικεί η εικαστική.

Του Θεολόγου Μιχαηλίδη

1.ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ

Κατ’ αρχάς, σαν ένα είδος εισαγωγής, θα αναφερθώ για λίγο στο γενικότερο θέμα της σχέσης ποδοσφαίρου και τέχνης, με την παραδοσιακή της μορφή και έννοια, δηλαδή την εικαστική. 

Υπάρχει ένα απόλυτα αρνητικό για το ποδόσφαιρο βιβλίο των συγγραφέων- κοινωνιολόγων Jean-Marie Brohm και Mark Perelman: Ποδόσφαιρο μια συγκινησιακή πανούκλα (1998) που κυριολεκτικά κατακεραυνώνει το ποδόσφαιρο, θεωρώντας το σπορ αποβλάκωσης και αποπροσανατολισμού και πηγή αποκλειστικά και μόνο μιας στοίβας κακών. Στο βιβλίο αυτό, κριτικάρονται έντονα οι διανοούμενοι και γενικά οι άνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης, που κατά καιρούς έχουν πει ένα καλό λόγο για το άθλημα. Στο ίδιο βιβλίο, μεταξύ άλλων, οι συγγραφείς του, με μια σειρά επιχειρημάτων, αρνούνται κάθε (ακόμη και την πιο παραμικρή) σχέση μεταξύ ποδόσφαιρου και τέχνης, υπό οποιαδήποτε έννοια, έστω και την πιο χαλαρή ή «μεταφορική». 

Το συγκεκριμένο βιβλίο δεν περιορίζεται μόνο σε αυτή τη θέση. Φτάνει σε σημείο να υποστηρίξει επίσης πως ακόμη και η αναπαράσταση του ποδοσφαίρου στην τέχνη είναι όχι απλώς αποτυχημένη, αλλά ουσιαστικά ανύπαρκτη (δηλαδή ότι ελάχιστα προσφέρεται ή χρησιμοποιείται ως πλαίσιο καλλιτεχνικής έκφρασης) και γενικότερα επιχειρεί να αποδείξει ότι οι δύο έννοιες, τέχνη και ποδόσφαιρο, είναι λογικά και σημασιολογικά εντελώς ασύμβατες μεταξύ τους, σε κάθε επίπεδο, μη διαθέτουσες κανένα κοινό σημείο συνάντησης. Κατά το βιβλίο όποιος καλλιτέχνης έχει προσπαθήσει με έργα του να αναφερθεί στο ποδόσφαιρο το μόνο που έχει καταφέρει είναι να αποδυναμώσει την δημιουργία του ως καλλιτεχνική έκφραση και τον εαυτό του ως καλλιτέχνη. 

Η άποψη αυτή έρχεται σε αντίθεση, έμμεσα ή άμεσα, με πολλές άλλες απόψεις πνευματικά καλλιεργημένων ανθρώπων, υπερασπιστών του ποδοσφαίρου. Από αυτές, θα διαλέξω εντελώς ενδεικτικά, ως κατάλληλο, ένα μικρό απόσπασμα που απηχεί μια «ανύποπτη» και μετριοπαθή άποψη, αυτή του κορυφαίου ιστορικού και διανοούμενου Eric Hobsbawm από το βιβλίο του The Age of Extremes: The short 20th Century (1994). Εκεί ο συγγραφέας κάπου λέει: «Όποιος έχει δει την Εθνική ομάδα ποδοσφαίρου της Βραζιλίας στις δόξες της δεν θα μπορούσε εύκολα να αρνηθεί ότι αυτό που έβγαζε το παιχνίδι της επρόκειτο περί τέχνης». Εμείς οι ολυμπιακοί, που είχαμε την τύχη να ζήσουμε από κοντά τον Τζιοβάνι, δεν μπορούμε παρά να συμμεριστούμε την εν λόγω άποψη. 

Όσον με αφορά προσωπικά, ανάμεσα σε πολλά άλλα, έχω και μια συμπάθεια στη ζωγραφική, ιδίως σε αυτήν που περιέχει, επικοινωνεί και εκπέμπει κοινωνικοπολιτικά μηνύματα και όχι τόσο σε εκείνη, που κρύβεται πίσω από το εγωπαθές αρτίστικο μήνυμα: «η τέχνη για την τέχνη». Το γεγονός αυτό, άλλωστε, φαίνεται και από το εικονίδιο, που έχω επιλέξει να συνοδεύει τα σχόλια μου στο μπλογκ, το οποίο είναι ο ζωγραφικός πίνακας με τίτλο: «Έκλειψη Ηλίου» του μεγάλου Γερμανού αντιφασίστα ζωγράφου του 20ού αιώνα Georg Grosz, ενός ανθρώπου που είχε σιχαθεί την ίδια του την χώρα, την γεμάτη από τυφλωμένους γερμανούς εθνικιστές και απάνθρωπους ναζιστές και είχε μισήσει το εφιαλτικό και παρακμιακό για τον ίδιο Βερολίνο και φυσικά τον Χίτλερ. Η απέχθειά του ήταν τόση που, όταν ήταν νέος, προέβη σε μια δημόσια συμβολική αλλαγή του ονόματός του, μετατρέποντάς το από το γερμανικό «Georg» στο αγγλικό «George». Η απόλυτα μυθιστορηματική του ζωή υπήρξε τρομερά ενδιαφέρουσα και απορώ πως δεν έγινε ταινία.

2. ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ

So what? θα μου πείτε. Καλά όλα αυτά, αλλά τι σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ Ολυμπιακού και του κόσμου των εικαστικών τεχνών; Και όμως, φίλοι μου, ακόμη και εδώ μπορεί να βρεθεί κάποια σχέση, αρκεί να θελήσεις να το ψάξεις κάπως.

Είναι γεγονός ότι ο Ολυμπιακός από πολύ παλιά, στη συνείδηση του κόσμου, θεωρείτο η λαϊκή ομάδα της αμόρφωτης πλέμπας. Οι περισσότεροι οπαδοί του δεν είχαν καμιά εξοικείωση με τον εκλεπτυσμένο εικαστικό χώρο και γενικότερα με τον χώρο των καλών τεχνών. Έδιναν καθημερινά τη μάχη της βιοπάλης. Ακόμη και να ήθελαν δεν είχαν χρόνο για να ενδιαφερθούν για την τέχνη και --πολύ περισσότερο--να ασχοληθούν με αυτήν. Γι’ αυτούς ήταν μια αδιανόητα περιττή πολυτέλεια.

Ωστόσο, κατά ένα περίεργο τρόπο, ο χώρος της εικαστικής τέχνης ασχολήθηκε με τον Ολυμπιακό. Αξίζει τον κόπο να αναφερθούμε σύντομα στη συνέχεια σε κάποιες περιπτώσεις σπουδαίων ελλήνων ζωγράφων, που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, σχετίστηκαν με τον Ολυμπιακό μας.

Προτού όμως το κάνουμε αυτό, θα πρέπει να αναφερθούμε στο σήμα του Ολυμπιακού, το δαφνοστεφανωμένο κεφάλι του εφήβου, που αποτελεί και το πιο ισχυρό και γνωστό αθλητικό σήμα στη χώρα και ένα εκ των πέντε πιο γνωστών σημάτων ποδοσφαιρικών συλλόγων στον κόσμο, σύμφωνα τουλάχιστον με μια σχετική διεθνή έρευνα του 2018. 

Κατά την επικρατούσα διαδικτυακή άποψη, το σήμα μας αποτέλεσε πρωτογενή έμπνευση ενός εκ των ιδρυτικών μελών και πρώτου αντιπροέδρου του συλλόγου μας Καμπέρου, «νονού» της ομάδας, αφού θεωρείται ότι σε αυτόν οφείλεται κυρίως το όνομα του συλλόγου. Αν και επαναλαμβάνουμε αυτή είναι η άποψη, που φαίνεται να επικρατεί, η πραγματικότητα μάλλον είναι διαφορετική. Ακόμη και αν όντως το πρότεινε ο Καμπέρος δεν πρέπει να ήταν κάτι που ο ίδιος σκέφτηκε και συνέλαβε, αλλά πρέπει να ήταν κάτι που είχε προηγουμένως δει, του άρεσε και το μετέφερε στον Ολυμπιακό. 

Και τούτο διότι το συγκεκριμένο σήμα ως ιδέα και εικόνα προϋπήρχε της ίδρυσης της ομάδας. Δεν ξέρω αν σας «χάλασα» τώρα, αλλά όπως επανειλημμένα έχω πει, εδώ λέμε αλήθειες και όχι ό,τι μας συμφέρει. Δεν εξιδανικεύουμε ούτε ωραιοποιούμε. 

Μπορείτε, πάντως, να παρηγορηθείτε μαθαίνοντας ότι το σήμα μας δεν αποτελεί ένα τυχαίο σήμα. Δεν προέρχεται από ένα «όποιον και όποιον» καλλιτέχνη, αλλά μάλλον από ένα σπουδαίο εικαστικό της γενιάς του μεσοπολέμου, τον Άγγελο Σπαχή, που το έφτιαξε όχι για τον Ολυμπιακό, αλλά ως διακριτικό σήμα ενός μικρού εκδοτικού οίκου της εποχής των «Εκδόσεων Παντογνώστου». Το σήμα έμπαινε κυρίως στο εξώφυλλο ή στο οπισθόφυλλο των διαφόρων βιβλίων, που ο οίκος εξέδιδε. 

Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες πρέπει να φιλοτεχνήθηκε οπωσδήποτε πριν από την ίδρυση του συλλόγου (το αργότερο το 1924), χωρίς όμως να είναι αρκούντως γνωστό το γιατί και το πώς ακριβώς επιλέχτηκε ως σήμα του Ολυμπιακού. 

Ο Σπαχής ήταν μέλος της επανασυσταθείσας το 1929 περίφημης εικαστικής-καλλιτεχνικής κίνησης «Ομάδα Τέχνη», που είχε μέλη τους γνωστούς έλληνες εικαστικούς Χατζηκυριάκο- Γκίκα, Γουναρόπουλο, Ζογγολόπουλο, Μηταράκη κ.λπ. Υπήρξε σημαίνον ιδρυτικό μέλος διάφορων ενώσεων καλλιτεχνών, εικαστικών, ζωγράφων, σκιτσογράφων, αλλά και του ΕΑΜ καλλιτεχνών.

Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και αν η σύλληψη του σήματος δεν είναι πρωτότυπη, το γεγονός αυτό στη πραγματικότητα μικρή σημασία έχει, αν ιδωθεί κάτω από ένα καθαρά ολυμπιακό πρίσμα. Και τούτο γιατί πρώτα ο Ολυμπιακός προέβαλλε - διέδωσε και γενικά έκανε διάσημο το σήμα και στη συνέχεια, με την πάροδο του χρόνου, το σήμα, με την ομορφιά και την αναγνωρισιμότητά του, συντέλεσε κι αυτό πολύ στην προβολή του Ολυμπιακού. 

3. ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ

Ας έρθουμε τώρα στις περιπτώσεις ορισμένων κορυφαίων ελλήνων εικαστικών, που σχετίζονται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με τον Ολυμπιακό

α) Νίκος Εγγονόπουλος

Ο πολύ σημαντικός υπερρεαλιστής ποιητής και ζωγράφος Εγγονόπουλος αγαπούσε το ποδόσφαιρο. Είχε γράψει μάλιστα και ένα ποίημα γι αυτό με τον τίτλο: «Τα γκολ-ποστ».

Ακόμη περισσότερο όμως αγαπούσε ειδικότερα τον Ολυμπιακό (όπως κατατίθεται την 1/11/2017 σε άρθρο στην εικαστική ιστοσελίδα www.alcyon.gr ) τον οποίο πρέπει να θεωρούσε ως ένα είδος «φυγής προς την ανιδιοτέλεια», σύμφωνα με μια αγαπημένη του έκφραση. Άλλωστε το κόκκινο ήταν το αγαπημένο του χρώμα Ακόμη και το δάπεδο στο εργαστήρι του κόκκινο ήταν. Πάντως δεν υπήρξε ποτέ φανατικός στα ποδοσφαιρικά του φρονήματα. 

Κάποιοι ισχυρίζονται (ή καλύτερα διαισθάνονται) ότι η πολύ συχνή εμφάνιση σε πρόσωπα και φιγούρες των πινάκων του ερυθρόλευκων ριγωτών εμφανίσεων μάλλον είχε ως πηγή έμπνευσης τον Ολυμπιακό. Για παράδειγμα ο ναύτης στο ομώνυμο έργο του, με φόντο τη θάλασσα και το λιμάνι, δεν θα μπορούσε παρά να φοράει ερυθρόλευκη ριγωτή φανέλα. Τώρα το γιατί οι ερυθρόλευκες ρίγες στους πίνακες του συνήθως --για να μην πω πάντα-- ήταν οριζόντιες και ποτέ κάθετες, αποδίδεται στη σχέση του Εγγονόπουλου με τον υπερρεαλισμό. Σύμφωνα με το υπερρεαλιστικό πνεύμα, εκείνο που εμφανίζεται στους πίνακες όχι μόνο δεν μπορεί, αλλά και δεν πρέπει να αποδίδεται και να αναπαριστάται πιστά, ούτε να δείχνει όπως ακριβώς είναι στον συμβατικό πραγματικό κόσμο. Πρέπει να αλλάζει, να μεταβάλλεται και να έχει τον δικό του κώδικα ερμηνείας και μετάφρασης. Έτσι και οι κάθετες ερυθρόλευκες ρίγες έγιναν οριζόντιες. Καλό επιχείρημα, το οποίο ωστόσο δεν αποτελεί και πλήρη απόδειξη. 

β) Γιάννης Τσαρούχης

Ο πασίγνωστος καλλιτέχνης Τσαρούχης, όντας Πειραιώτης, υπήρξε εκείνος που φιλοτέχνησε τους περισσότερους πίνακες από όλους, αντλώντας θεματική έμπνευση άμεσα και απευθείας από τον Ολυμπιακό, κατά τον πιο ξεκάθαρο και σαφή τρόπο, χωρίς όμως κι αυτός να φανατίζεται. Ωστόσο ο Τσαρούχης κάποιες φορές μισοτσακωνόταν για τα ποδοσφαιρικά με τη Μελίνα Μερκούρη, η οποία, παρά το γεγονός ότι τραγούδησε «Τα παιδιά του Πειραιά» (στο βραβευμένο φιλμ: «Ποτέ την Κυριακή») για τους παίκτες του Ολυμπιακού κάθε άλλο παρά Ολυμπιακός ήταν η ίδια. Ήταν βαμμένη βαζέλα. 

Λεπτομέρειες για τη συγκεκριμένη καλλιτεχνική έμπνευση του Τσαρούχη έχουν γίνει αφιερώματα στο LIFO και στο Sport 24.

Ο Τσαρούχης επί το πλείστον ζωγράφιζε νέους ποδοσφαιριστές με τη φανέλα του Ολυμπιακού. Ξεκίνησε να το κάνει από πολύ νωρίς, από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και συνέχισε τις επόμενες δεκαετίες και ιδιαίτερα την δεκαετία του 1950, όταν πρωταγωνιστούσε η μεγάλη εκείνη ομάδα που προσέδωσε στον Ολυμπιακό το προσωνύμιο «θρύλος», και συνέχισε ακόμη και τη δεκαετία του 1970, οπότε και ζωγράφισε, με προτροπή του φίλου του Ν. Γουλανδρή, τον γνωστό πίνακα του για τον χαρισματικό σκόρερ της ομάδας μας Υβ Τριαντάφυλλο. Η απεικόνιση του Υβ στον πίνακα επιβεβαιώνει αυτό που έγραψε ο Ηλίας Πετρόπουλος για τους ήρωες του ζωγράφου, που κατά βάση ήταν «άρρενες, με στολή, σε στάσεις παροδικές, τυχαίες, αλλά και αιώνιες που ίστανται ήρεμα»

Σημειωτέον ότι ένας πίνακας του Τσαρούχη του έτους 1954 με τον τίτλο «παίκτης του Ολυμπιακού με τα φτερά της νίκης» δημοπρατήθηκε το 2013 στο Λονδίνο από τον οίκο Bonhams αντί 115.000 ευρώ. 

Ένας από τους πίνακες του με τίτλο «νέος με τη φανέλα του Ολυμπιακού Πειραιώς» έγινε αργότερα γραμματόσημο από τα ΕΛΤΑ.

γ) Γιάννης Γαΐτης

Εδώ έχουμε να κάνουμε για την πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση.

Ο φημισμένος εικαστικός Γαΐτης ζωγράφισε την ενδεκάδα του Ολυμπιακού των αρχών της δεκαετίας του 1970 επί εποχής Γουλανδρή, αυτήν που κυριαρχούσε στο ελληνικό ποδόσφαιρο. 

Το αξιοσημείωτο είναι ότι, κατ’ εξαίρεση, δεν αναπαρέστησε τους παίκτες της ομάδας όπως όλα τα άλλα περίφημα παγερά, βιομηχανοποιημένα και εντελώς ομοιόμορφα «ανθρωπάκια» του, τα οποία κατά κανόνα έχουν είτε ανύπαρκτα είτε παραμορφωμένα ανθρώπινα χαρακτηριστικά στο πρόσωπό τους, ενδεικτικά της εσωτερικής αλλοτρίωσής τους. Παρενθετικά υπενθυμίζω ότι τα ανθρωπάκια του Γαΐτη θα τα έχουν δει πολλοί από τους αναγνώστες, αφού διακοσμούν τον σταθμό Λαρίσης στο μετρό της Αθήνας. Αντίθετα ο δημιουργός έδωσε στα πρόσωπα των παικτών του Ολυμπιακού καθαρά και όμορφα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Όμως δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτό το πράγμα. Έκανε ένα επιπλέον βήμα, ασυνήθιστο για τον συγκεκριμένο καλλιτέχνη. 

Έδωσε στους εικονιζόμενους παίκτες ευδιάκριτα και εμφανή χαρακτηριστικά ομοιότητας με τους πραγματικούς ποδοσφαιριστές. Με άλλα λόγια, μπορούσε κανείς, αν πρόσεχε, να δει-βρει στον πίνακα τον Λοσάντα, τον Δεληκάρη, τον Αργυρούδη, τον Γιούτσο κ.λπ. Κατά τα άλλα, το γεγονός ότι οι απεικονιζόμενοι παίκτες είναι περίπου όλοι ισοϋψείς στον πίνακα καταδεικνύει την ομοιομορφία της μεταξύ τους ισοτιμίας και όχι την ομοιομορφία της ισοπέδωσης, όπως συμβαίνει με τα ανθρωπάκια άλλων πινάκων του Γαΐτη. 

Είναι σαφές ότι το συναίσθημα του Γαΐτη απέναντι στον Ολυμπιακό και στην απεικόνισή του υπήρξε τελείως διαφορετικό από αυτό άλλων έργων του. Ήταν ένα συναίσθημα αγάπης και οιονεί σεβασμού. Συνεπώς η καλλιτεχνική μεταχείριση και αντιμετώπιση των παικτών του θρύλου δεν θα μπορούσε να είναι η ίδια, όπως αυτή που αφορούσε πρόσωπα ή φιγούρες σε άλλους πίνακές του. 

Ψάχνοντας λίγο ακόμη, πέσαμε πάνω σε ένα άλλο έργο του ίδιου μεγάλου καλλιτέχνη με θέμα εμπνευσμένο από τον χώρο του ποδοσφαίρου και με τίτλο «Θεατές», που το φιλοτέχνησε λίγο νωρίτερα, προς το τέλος της δεκαετίας του 1960. 

Αυτή τη φορά, στον συγκεκριμένο πίνακα, η εικόνα δεν παρουσίαζε ποδοσφαιριστές, αλλά πολλούς οπαδούς στην εξέδρα του γηπέδου του ΠΑΟ. Ήταν οπαδοί του αιωνίου αντιπάλου, που κράδαιναν τις σημαίες και τα λάβαρα με το τριφύλλι. Στα πρόσωπα όλων τους δεν υπήρχαν ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Εκείνο όμως που τα έλεγε όλα ήταν το σκορ στο παλιό ρολόι στον πίνακα, που ήταν ευδιάκριτο ότι ανήκε στο γήπεδο της Λεωφόρου στις θύρες 6-7 (νομίζω) αυτές που βρίσκονται απέναντι από τη 13. Το σκορ λοιπόν στο 10ο λεπτό του πρώτου (ή του δεύτερου) ημιχρόνου στον πίνακα έγραφε καθαρά και ξάστερα: ΠΑΟ – Ολυμπιακός 0-4. Ο Γαΐτης κερδίζει ασφαλώς τον τίτλο του πιο ένθερμου ολυμπιακού από τους τρεις εικαστικούς, που προαναφέρουμε. 

Από τα πιο σύγχρονα ζωγραφικά έργα ξεχωρίζει το «μικροί μπαλαδόροι» της πολύ άξιας εικαστικού Ειρήνης Κανά, μαθήτριας του γνωστού μεγάλου «δασκάλου» Τέτση στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (ΑΣΚΤ, η οποία, παρεμπιπτόντως πριν από λίγους μήνες γιόρτασε τα 157 χρόνια από την ίδρυσή της). Στο έργο, απεικονίζεται, μεταξύ άλλων, πολύ επιτυχημένα η πολυεπίπεδη πολυπολιτισμική επιρροή του Ολυμπιακού στα μικρά παιδιά της πόλης του Πειραιά. Ο πίνακας εκτέθηκε στο εικαστικό πολυθέαμα «Κόκκινο» στον Πειραιά το 2015. Μάλιστα ένας από τους μικρούς μπαλαδόρους, που απεικονίζονται στο κέντρο του πίνακα αποκόπηκε και αποτέλεσε το εξώφυλλο του βιβλίου του Κρεμμύδα: Ερυθρόλευκη Τρέλα-Κόκκινες τουλίπες στον Κολωνό. 

Υπάρχουν και εικαστικοί, που, ως δεδηλωμένοι οπαδοί του Ολυμπιακού, έχουν επιμεληθεί έργα για διάφορα κομμάτια του Ολυμπιακού όπως ο ζωγράφος Αντώνης Πολιτάκης, ο οποίος έχει φιλοτεχνήσει τα σήματα των «Ερυθρόλευκων Αμαζόνων» και της ΠΕΦΟ Καλλιτεχνών.

Έχουν γίνει κατά καιρούς διάφορες εκθέσεις πινάκων καλλιτεχνών καλλιτέχνες που είχαν πηγή έμπνευσης άλλοτε πιο άμεσα και άλλοτε πιο έμμεσα τον Ολυμπιακό. Κάποιες τις έχει οργανώσει ο Ολυμπιακός, κάποιες ο Δήμος Πειραιά ενώ κάποιες άλλες οφείλονται σε ανεξάρτητες καλλιτεχνικές κινήσεις, πρωτοβουλίες διαφόρων φορέων ή προσώπων.